An-Mari se storie

“Bestaan hierdie plek regtig? Gebeur hierdie tipe goed regtig vandag nog? Is dit nie iets van die verlede nie?” Dit is die tipe vrae wat An-Mari van mense oor haar boek kry. Haar antwoord bly altyd dieselfde: “Ja, die plek bestaan. Ja dit gebeur vandag steeds.”

Toe als groen was is ʼn Christelike jeugroman wat veral temas rondom geloof ondersoek. Die storie gaan oor ʼn jong meisie, Marné, wat uit haar ouerhuis van die Sederboom Sending ontsnap en by haar tannie in Klerksdorp gaan skuil. Selfs al kom sy fisies van die Sending af weg, is dit nie so maklik om geestelik daarvan te ontsnap nie. Daar is altyd die skuldgevoelens, die baie vrae en die werklike vrees dat hulle jou gaan soek en kom haal…  “Vrees en skuldgevoel: dit is hoe die Sending mense beheer.”

An-Mari do Carmo (voorheen Fouché) het ʼn unieke lewensverhaal. Sy het grootgeword in die KwaSizabantu Sending in KwaZulu-Natal. Hierdie sendinggenootskap is in ʼn onlangse ondersoek as ʼn kultus ontbloot, nadat baie mense hulle stories oor die Sending gedeel het. “Mense is geskok om te hoor dat alle feite waaroor ek in die boek skryf die waarheid is. Mense dink dis goed wat in die verlede gebeur het. Hulle besef nie dit gebeur vandag nog steeds, elke dag nie,” vertel An-Mari.

Hierdie talentvolle skrywer en redakteur het as kind op ʼn plaas grootgeword, maar haar ouers het aan die Sending behoort en haar volgens die reëls grootgemaak.

“Jy mag nie ʼn selfoon hê as jy nog op skool is nie.”

“Jy mag geen deel aan die wêreld hê nie.”

“Jy mag nie kontak hê met enige iemand, selfs familie, wat nie deel van die Sending is nie.”

“Geen verhoudings nie.”

“Geen vriendskappe met seuns nie.”

“Geen langbroeke, juwele, grimering of wêreldse klere nie.”

Dit is egter net enkele reëls. As tiener het An-Mari haar ouers se plaas verlaat en op die sendingstasie saam met haar ouma gaan bly, waar sy selfs nóg meer onder die reëls gebuk gegaan het. “Ek het van ʼn gelukkige, opgewekte kind op die plaas, na ʼn erg depressiewe tiener in die Sending verander.”

Gelukkig vir An-Mari, het haar ouers besluit dat sy moet studeer. Na haar matriekjaar begin An-Mari haar graad in Taal- en Literatuurstudies by die Noordwes-Universiteit (NWU). Hier het sy besef dat die woord wat die Sending verkondig, vals is en sy het begin om ʼn nuwe identiteit as Christen aan te neem. “My geloof het my gered en gemaak dat ek lewendig aan die ander kant uitgekom het. Geloof is die grootste en belangrikste gedeelte van my lewe – dit is die boodskap wat ek [met die boek] wou oordra.”

Na haar studies begin sy as kinder- en jeugboekredakteur by LAPA-Uitgewers werk. Daar was egter nog een ding wat An-Mari moes doen. Sy het ʼn storie om te vertel. ʼn Storie wat al lank in haar binneste vassit en aanhou klop om geskryf te word…

Oor Toe als groen was

An-Mari se skryfkunsdosent op universiteit was een van die eerste mense wat haar aangeraai om oor haar ervaring by die Sending te skryf. “Ek het altyd geweet my storie is iets wat ek moet skryf, maar ek was op daardie stadium nog nie gereed om dit te skryf nie.” Toe An-Mari ʼn paar jaar later begin het om die storie te skryf, kon sy nie ophou nie. Sy het nie eers aan haar plot beplan nie en haar storie net uit haar hart vertel. “Die karakters het bepaal wat gebeur en soos ek verder geskryf het, het die storie verder in my kop gevorm.”

An-Mari vertel dat alles wat in haar storie gebeur, wel al met iemand in die Sending gebeur het. Sy het brokkies van mense se stories aanmekaar gesit om die verhaal van Marné te vertel. “Ek het my belangrikste boek eerste geskryf. Ek dink my boek gee vir mense ʼn gevoel van hoop.” An-Mari reken dat haar boek die meeste vir mense sal beteken wat reeds van die Sending ontsnap het, maar sy het ook probeer om ʼn boek te skryf waarmee die meeste mense sal kan identifiseer, selfs al kom hulle nie van die Sending af nie.

Een van die vrae wat An-Mari kry, is “wat simboliseer die kleur groen?” Volgens haar het die kleur baie betekenisse, dit is die kleur van Marné se skuldgevoel, maar die groei wat tydens die verhaal plaasvind. “Die Sending is ook in die vallei van ʼn duisend heuwels geleë wat ʼn ongelooflike groen, en ironies genoeg, ʼn mooi plek is. Die leser kan self ook interpreteer wat die kleur vir hulle beteken.”

Marné se ouers besef uiteindelik, net soos baie ander mense wat die Sending verlaat, dat hulle hul lewe vir ʼn leuen gegee het. An-Mari hoop dat haar boek veral vir hierdie mense ʼn boodskap van hoop en van die Here se genade sal oordra. “Ek kan nie my geloof en my skryfwerk van mekaar skei nie,” glimag sy.

Oor die skryfproses en die pad vorentoe

Deel van An-Mari se skryfproses was om van haar ou dagboeke “uit te grawe” om te onthou hoe sy gevoel het toe sy Marné se ouderdom was. “Dit was ʼn baie emosionele proses, maar dit het my gehelp om die ou emosies weer te voel en dit realisties in my karakter uit te beeld.” An-Mari het haar boek vier tot vyf keer herskryf voordat dit gereed was vir publikasie. “Ek moes van my karakter se emosies minder intens uitbeeld, om uiteindelik ʼn groter impak te maak.” An-Mari lag as sy vertel dat sy gevoel het hoe dit voel om aan die skrywerskant van die publikasieproses te wees. Dit het haar as redakteur ook laat dink hoe sy weer met skrywers kan kommunikeer.

Dit was vir An-Mari ʼn groot voorreg om ook deel van die publikasieproses te kon wees. “Die uitgewer beskerm die skrywer teen baie dinge waarvan die skrywer nie noodwendig weet nie. As daar byvoorbeeld ʼn probleem by die drukkers is, dan hanteer die uitgewers dit en die skrywer is salig onbewus van alles. In hierdie geval was ek bewus van elke struikelblok en sperdatums wat gemis word en dit was ʼn baie stresvolle ervaring, maar alles het darem uiteindelik reg uitgewerk.”

An-Mari glo dit het haar ook baie gehelp om elke dag met jeugboeke te werk, sodat sy uiteindelik ook ʼn boek kon skryf waarmee meeste tieners sal kan identifiseer. “My redakteurstem het my gelei om my werk te herskryf. Dit het my baie agtergrondkennis gegee wat my gehelp het met praktiese kennis.” Rencha Buitendag was verantwoordelik vir die pragtige illustrasies, buitebladontwerp en uitleg van die boek. An-Mari het haar spesifiek gekies, omdat elkeen van haar boekontwerpe uniek is. “Rencha doen ongelooflik baie moeite en ek het geweet sy sal iets spesiaal met my boek ook kan doen.”

As jy Toe als groen was klaar gelees het, kan ʼn mens nie anders as om te wonder of daar ʼn volgende boek op pad is nie. Daar is goeie nuus vir die leser: An-Mari oorweeg dit om ʼn opvolg vir Toe als groen was te skryf. “Daar gaan miskien ʼn opvolg vir hierdie een wees – een van die vriendinne wat op die sending agterbly se storie en wat gebeur as Marne universiteit toe gaan. Maar dis nie iets wat op die oomblik gebeur nie. Dalk iewers in die toekoms.”

Verder is An-Mari tans met ʼn paar projekte besig. Op die oomblik skryf sy ʼn Christelike jeugroman in die romantiese genre. Sy vertel ook dat haar tyd as skryfkunsstudent by die NWU haar ʼn goeie fondasie en verwysingsraamwerk gegee het en haar aangemoedig het om wyd te lees.

Toe als groen was is ʼn debuut wat ʼn mens lank bybly. An-Mari slaag daarin om mense met haar hartroerende verhaal te boei. Haar antwoord op die vraag oor watter impak sy dink haar boek maak, is in die kol: “Ek dink my boek maak ʼn klein verskil, al is dit net om mense bewus te maak van wat aangaan.”

Cliffordene Norton het haar BA Honneurs-graad in joernalistiek aan die Noordwes-Universiteit, Potchefstroom voltooi. Sy was al ’n uitgewer en joernalis en werk tans by die Noordwes-Universiteit as kopieskrywer in die bemarkingsafdeling.

Ek doen tans my honneurs in Skryfkuns by die NWU en het die eer gehad om ’n onderhoud met Cliffordene te kon voer. Ek het haar ontmoet by Die Jonge Akker op kampus. Tussen die gewemel van studente wat gereedmaak vir Canvas, het ons vir ’n stil hoekie by die Klipoog Kafeteria gesoek. Die Jonge Akker was ongelukkig al gesluit. Oorspronklik was ek gespanne vir die onderhoud, maar Cliffordene se opgewekte geaardheid het my gou op my gemak gestel.

Cliffordene vertel dat, terwyl sy nog besig was om te studeer, haar plan was om profielartikels te skryf vir tydskrifte. Sy het vir ses maande by Volksblad gewerk in die redaksieafdeling, maar het vinnig besef dat sy dit nie graag haar hele lewe lank sal wil doen nie. Dit het wel gehelp dat sy insig verkry het oor die redaksieproses en heelwat mense leer ken het.

Cliffordene was nog altyd lief vir skryf, maar sy is grootgemaak om aan die praktiese te dink. Joernalistiek was die opsie wat die mees praktiese voorgekom het vir iemand wat lief is vir skryf, maar graag ’n salaris wil verdien. Tog is daar baie agter-die-skerms drama wat in ag geneem moet word: “Soos byvoorbeeld die Cosas-saak waar daai mense gedreig is met hulle se lewens en hoe daar ingebreek is by hulle se huise en dan klink dit so exciting as jy daaroor dink en mens tend to glamorize sulke goeters en jy veg vir reg en geregtigheid. Dan besef mens, ’n paar van daai mense het dit swaar. Hulle het post-traumatiese stress, weet nooit wie hulle kan vertrou nie…” Sy het vinnig besluit dat joernalistiek nie vir haar is nie.

Haar groot passie is om te skryf. Dit het tyd en moed gevat om te besluit dat sy die uitdaging gaan aanvaar om ’n skrywer te word. Die fiksie wat sy skryf, is vir haar baie anders as die joernalistiekwerk wat sy gedoen het. Sy kombineer nie haar aanvoeling vir joernalistiek met haar skryfwerk nie. Sy het ook nie gevoel sy wil speurverhale skryf (soos baie voormalige joernaliste doen) nie. Haar werk is baie metodies, maar met haar kreatiewe skryfwerk volg sy ’n totale ander skryfmetode. Die kreatiewe skryfwerk is vir haar ’n ontvlugting.

Cliffordene is baie lief vir liefdesverhale, fantasie, geskiedenis en nie-fiksie boeke. Sy het nooit eintlik gedink dat sy jeugverhale sal skryf nie. Haar uitgewer het haar uit die bloute gevra om ’n kortverhaal vir ’n jeugbundel te skryf. So het sy haar liefde vir die genre ontdek. Gelukkig het die gogga gebyt, want dit het daartoe gelei dat sy Om Jou Te Ken geskryf het!

In Om Jou Te Ken, beeld Cliffordene die verskillende verhoudings wat die tieners met mekaar en met volwassenes het, puik uit. Die verhouding tussen die twee niggies wat die hoofrolle speel is natuurlik op die voorgrond. Cliffordene geniet dit baie om mense waar te neem. Georgia en Gabby is geïnspireer deur Cliffordene se verhouding met haar eie niggie. Groot dele van die boek is deur haar eie ervaringe geïnspireer. Haar skryfwerk is dus baie konkreet, dit voel asof jy van regte mense lees en jy word lief vir elkeen. Dit was vir haar opvallend hoe twee mense in presies dieselfde omstandighede kan grootword en steeds verskil.

Cliffordene is nie een vir stilsit nie en is al klaar besig met haar volgende projek, ’n opvolg op een van haar ander stories wat in die proses van publikasie is! Haar vyf-jaar plan het dalk nie uitgewerk nie, maar haar reis het haar gelei tot waar sy nou is – ’n uitstekende skrywer. Ek kan nie wag om nog vele meer van haar stories te lees nie.

As jy Om Jou Te Ken op die rakke sien, doen jouself ’n guns en gooi dit in jou inkopiesak!

Die Snyman agter die stories

“Dankie, ouma,” sê ek en vat die hoop kosbare papiere by haar.

Dit is nog verhale uit die pen van Dana Snyman. My ouma gee elke jaar so ’n pak papiere vir my, sodat ek hierdie stories lewe kan gee by kunswedstryde.

“Ek is mal oor oom se skryfwerk – ek gebruik dit altyd vir my dramaopvoerings,” sê ek self ’n paar jaar later aan Dana Snyman na ’n vertoning by die Aardklop Kunstefees in 2019.

“Dankie dat jy doen wat jy doen, Ané,” was Dana se antwoord.

Ek moes natuurlik myself eers ’n paar keer knyp om seker te maak dat ek nie droom nie. Wanneer ek my oë toemaak, onthou ek steeds die nederige kyk wat hy in sy oë gehad het terwyl hy daardie woorde vir my gesê het. Min het hy geweet dat dit ’n oomblik is wat ek vir die res van my lewe sal koester.

Nooit sou ek kon raai dat ek twee jaar later self ’n skrywersonderhoud met hom gaan voer nie. Die agtste September 2021 het aangebreek. Ek het Dana se nommer geskakel. My hart het wild geklop soos wat ek vir ’n antwoord gewag het. Met ’n warm “hallo” is ek dadelik gerus gestel en ons het gesels asof ons al jarelange vriende is.

Dana Snyman is ’n Suid-Afrikaanse joernalis en skrywer. Hy is in 1963 in Stellenbosch gebore en het aan die Hoërskool Nylstroom matrikuleer. Later het hy joernalistiek by die Technikon in Pretoria studeer.

Ek het hom daaroor uitgevra en hy het gesê dat hy eintlik eers laat, op 26-jarige ouderdom, sy liefde vir skryf ontdek het. Hy het eers ’n paar ander beroepe beoefen voordat hy voltyds begin skryf het, naamlik veiligheidswag, boekwinkelklerk en ook op die skakelbord by die flieks.

“Ek het nie geweet wat ek wil doen nie,” beaam Snyman, maar vertel verder dat hy nog altyd daarvan gehou het om koerant te lees.

Dit is toe dat hy besluit het om joernalistiek te studeer, “en ek was ook bietjie desperaat,” het hy laggend bygevoeg.

Snyman het daarna by Beeld gewerk. Terwyl hy besig was om een aand laat ’n rubriek te skryf, het hy besef dat skryf dalk vir hom ’n ding kan wees. Hierdie besluit het daartoe gelei dat hy diep in ’n klomp lesers se harte ingekruip het.

Snyman se gepubliseerde boeke is: Uit die binneland (2005), Anderkant die scrap (2006), Op die agterpaaie (2008), Op die toneel: stories, reise en stemme (2009), Hiervandaan: op reis in die geliefde land (2011), Onder die radar: stories uit ons land (2013), In die blou kamp: Facebook-stories (2015), Op pad: ’n reisjoernaal (2017), Soekmekaar (2019) en Onder een dak (2020). Op die agterpaaie en Hiervandaan is ook in Engels vertaal.

Snyman het egter ook verskeie produksies geskryf, waar Die uwe, Pottie Potgieter, onder andere een van hulle is. Hierdie toneelstuk is deur Frank Opperman by die Aardklop Kunstefees in 2006 opgevoer en is as naaswenner van die AngloGold Ashanti-Aardklop-Smelt-kroesprys vir nuutgeskrewe tekste aangewys.

My passie vir drama en my liefde vir Snyman se skryfwerk loop hand aan hand en ek wou dus by hom weet of hy daarvan bewus is dat sy kortverhale dikwels by kunswedstryde opgevoer word.

“Dit gee my plesier, want dit is wat ek graag wil doen. Ek is verskriklik dankbaar vir so iets,” sê die nederige skrywer en hy sê dat hy ook self daarvan hou om stories voor te dra.

Hy stel dit so mooi wanneer hy sê: “’n Storie is vir my ’n ding wat jy hardop moet kan voorlees. Dit is iets wat jy moet kan opvoer of dramatiseer.”

Dana Snyman het al vele toekennings vir sy werk ontvang. Hy het die Technikon-raadsmedalje vir buitengewone prestasie op kulturele- akademiese- en sportgebied, in 1990, ontvang. In 2005 en 2006 is die ATKV-prys vir gedrukte media in die kategorie vir tydskrifjoernaliste aan hom toegeken. In 2008 is hy as die Pica-wenner van Reisskrywer van die Jaar aangewys. Hy het ’n Mondi-koeranttoekenning in die artikelskryf afdeling, in 2011, ontvang. In 2012 en 2013 het hy ’n ATKV-Mediaveertjie in die rubrieke kategorie verwerf. Onder die radar is in 2014 vir die kykNET-Rapport Boekpryse in die Niefiksie kategorie genomineer.

Hierdie ikoonskrywer het sy eie, unieke skryfstyl – een wat my, en beslis ook vir ander, heeldag aan die lees kan hou. Ek het om uitgevra oor waar hy inspirasie vandaan kry om te skryf. Hy het gesê dat hy al van kleintyd af lief vir stories is.

“Ek het grootgeword met stories in die huis,” vertel hy verder. “Dit was nog die tyd voor TV, so dit was die tyd van sit by die eetkamertafel en luister na oupa se stories. Die lewe inspireer my.”

Snyman geniet dit om oor die lewe te praat. Hy kyk na dinge in die lewe en probeer om die vrae en onsekerhede daarvan in woorde om te sit. Sy gunsteling tyd om te skryf is ook vroeg in die oggend.

Snyman vertel ook dat hy sy tyd met sy skryfwerk vat. Hy probeer om ’n prentjie duidelik te maak en dit vat tyd. Hy vertel verder dat dit moeiliker is om eenvoudig te skryf as om geleerd te skryf.

“Ek sê altyd ‘as jy dit wil doen dan sal jy dit doen’. Party mense het net daardie impuls om te kan skep met woorde,” sê Snyman.

Hy is natuurlik ook ’n rolmodel vir baie en ek wou weet wie sy rolmodel was voordat hy self een geword het.

Sonder om twee keer te dink, het hy geantwoord: “Chris Barnard, vir seker.”

Hy het vertel van die tyd toe hy op Barnard se plaas gaan kuier het en hoe hulle oor alles behalwe skryf gepraat het.

“Hy het net oor die lewe gepraat en ek hou daarvan – so gewoon – Chris was ’n ongelooflike skrywer, maar in die eerste plek ’n mens,” vertel Snyman verder.

Natuurlik moes ek by Snyman hoor watter raad hy vir aspirant skrywers sal gee. Hy het gesê dat ’n mens moet verstaan dat dit baie harde werk is. ’n Mens moet probeer en probeer en weer probeer.

“Skryf, skryf, skryf, skryf – hou net aan,” het hy bygevoeg. “Moet net nooit die liefde daarvoor verloor nie.”

Wanneer is jou passie vir skryf aangewakker?

Ek het op 15 reeds geweet dat ek graag eendag sou wou skryf. Ek het destyds net glad nie geweet hoe om hierdie droom te laat realiseer nie. Op 13 het ek Konsalik gelees, op 15 omtrent net rillers en my gunstelinge was Stephen King en Dean R. Koontz. Ook spanningsverhale: Robert Ludlum, ens. Sedert ek in graad een leer lees het, was ek mal oor boeke en voordat ek self kon lees, het my ma vir my baie stories gelees. Daar was altyd baie boeke in ons huis (fiksie en vakliteratuur) en beide my ouers het dikwels saans gelees.

Watter ander jeugromanskrywer(s) inspireer/beïnvloed jou?

Daar is ’n aantal. Afrikaans: Jan Vermeulen, Fanie Viljoen. Engels: Veronica Roth (Divergent reeks), Pittacus Lore (I am Number Four reeks), Suzanne Collins (Hunger Games reeks), Michael Grant (Gone reeks), Marissa Meyer (Archenemies reeks).

Hoe gaan jy te werk wanneer jy ’n nuwe storie skryf? Speel navorsing ’n groot rol in die beplanningsfase?

Ek doen ongelooflik baie navorsing. My stories begin gewoonlik met ’n idee en tot dusver het dit alles met aktuele kwessies te doen: mensehandel (Sweepslag), die handel in bedreigde spesies (Sindikaat), ens. Wanneer ’n idee aan my deur kom klop, begin ek met navorsing. Ek wil presies verstaan hoe sake in mekaar steek. Met Sweepslag, byvoorbeeld, wou ek onder andere weet hoe die handelaars dit regkry om, ten spyte van wetgewing, kinders van een land na ’n ander te smokkel. Vir my het dit destyds onmoontlik geklink. Ongelukkig is dit wel moontlik. Met bedreigde spesies (Sindikaat) wou ek weet hoekom op aarde hierdie spesifieke spesie in ’n huis in Bloemfontein gevind is. Dis dan ’n dier wat glad nie hier aard nie! (Ek het tydens my navorsing eers besef dat die produk in gedroogde formaat geberg was.) Onregte teenoor mense en diere ontstel my en ek wil altyd weet hóé die misdadigers dit regkry om ongestoord met hulle booshede voort te gaan. Min van my navorsing verskyn uiteindelik in die storie, maar vir my om iets geloofwaardig te kan skryf, moet ek die agtergrond verstaan. Daarom al die navorsing.

Mens kry ‘plotters’ en ‘pantsers’. Ek is beslis ’n pantser. Ek begin met ’n idee en weet min of meer waar dit sal heengaan, maar soms neem die storie ’n wending wat ek nie verwag het nie — en dikwels het dit met ’n nuwe stuk navorsing/inligting wat ek lees, te doen. Wanneer my storie vashaak en ek nie weet hoe verder nie, wend ek my dikwels weer tot navorsing.

Het jy ’n vaste skryfroetine? Indien wel, wat behels dit?

Ja, ek probeer om soggens vroeg te begin skryf. My ouers het altyd gesê ‘die oggendstond het goud in die mond’ en ‘vroeg begin is half gewin’ en ‘wat klaar is, is klaar’. Tydens ’n normale skooltermyn skryf ek vroeg soggens (tensy die een of ander krisis opduik) en smiddae is ek by die skool en ry kinders rond (of agter hulle aan wanneer hulle wedstryde speel). Sedert grendeltyd begin het, het ek ’n bietjie meer tyd vir skryf, want ek hoef nie skoolkos te beplan en die hele middag langs die sportveld te sit nie. (Wanneer ek egter so vir die kinders sit en wag, lees ek altyd. Soms lees ek vir die lekker, ander kere lees ek deur navorsing en soms werk ek in my motor op my skootrekenaar.)

Ek praat uit ondervinding wanneer ek sê dat aspirantskrywers baie keer in hulle skryfvermoë twyfel. Hulle raak onseker oor of hulle stories goed genoeg is en of daar enige teikenmark daarbuite is wat daarin sal belangstel. Wat hou jou gemotiveerd om nie moed te verloor as jy ’n storie skryf nie?

Ek skryf ten eerste dit wat ek self graag lees en daarom weet ek daar sal ’n teikenmark wees wat dit interessant sal vind. Ek ken immers baie mense wat dieselfde leesstof as ek lees. Verder sien ek ook watter tipe flieks en boeke my seuns en hulle maats interessant vind. Of dit goed genoeg is? Nadat my eerste poging met Sweepslag deur ’n uitgewer afgekeur is, het ek iemand vir ’n leesverslag betaal. Dit het my oneindig baie gehelp. Tans maak ek van betalesers gebruik om eerlike kommentaar te lewer. Ek het ’n vriendin wat vreeslik reguit is en sy lees al my manuskripte. Sy vra ongemaklike vrae (en dís juis wat mens wil hê). Omdat ek jeugromans skryf, kry ek altyd ’n tienerleser se insette ook. Ek hou die tieners fyn dop, maar my denke verskil uiteraard aansienlik van hulle s’n. Van onskatbare waarde vir my jeugromans, is die sielkundige wat ek altyd raadpleeg. Sy werk by uitstek met jongmense en wanneer ek onseker is oor die keuse wat ’n tienerkarakter sou maak, het sy altyd vir my die antwoord en motivering daarvoor.

Met die skryf van jeugverhale loop die skrywer die gevaar om onbewustelik ’n volwasse gehoor toe te spreek. Hoe het jy verseker dat die tienerkarakters in Sweepslag en Sindikaat geloofwaardig en identifiseerbaar is vir die beoogde teikengroep?

’n Aantal aspekte is hier ter sprake:

1. Deur van ’n tiener betaleser gebruik te maak.
2. Ná my heel eerste poging het ek besef dat my manuskrip soos ’n e-pos aan ’n kliënt klink. Ek het toe begin om aandagtig na my kinders en hulle maats te luister. Ook na vriende se kinders. Onder normale omstandighede is hier gereeld tienermaats wat by my seuns kuier. Verder spandeer ek noodgedwonge baie tyd by die skool en ry soms ander kinders ook rond wanneer hulle ’n saamrygeleentheid benodig. Wanneer hulle met mekaar gesels, luister ek baie fyn, want tieners se taalgebruik in gesprekke met mekaar, verskil van hulle taalgebruik tydens gesprekke met volwassenes.
3. Betreffende die keuses wat my karakters uitoefen: ek praat gereeld met ’n sielkundige wat slegs met jongmense werk. Soms wonder ek oor die keuse wat ’n karakter sou maak. Die sielkundige kan altyd motiveer waarom ’n tiener daardie spesifieke keuse sou maak. Dis eintlik ’n ongelooflik interessante veld. Ek verstaan nou ook sekere optredes van my eie kinders (en hulle maats) beter.

Met Sweepslag en Sindikaat kom aktueel realiteitsverwante temas (kinderslawerny, korrupsie, seksuele mishandeling, kriminele aktiwiteite) sterk aan lig. Beplan jy om in die toekoms verder op hierdie temas te fokus?

Ek het eintlik nie ’n antwoord hierop nie. Wat ek wel kan sê is dat die tema waarmee ek tans besig is, ook aktueel is. Ek lees baie koerant/nuus en dit wat ek lees/hoor, dien dikwels as katalisator vir ’n storie. Ek vermoed my belangstelling in aktuele temas het ook met my liefde vir misdaadfiksie te doen. Dit wat ek lees, laat my vrae vra. Byvoorbeeld: as daar sulke streng sekuriteit by myne is, hoe kry mynwerkers dit reg om diamante uit te smokkel? En dan lees mens hoe sekere mynwerkers in ’n stadium onder andere vliegduiwe gebruik het om dit uit te vlieg. Fassinerend met watter skelmstreke die menslike brein alles vorendag kan kom!

Hoe verseker jy dat jou leser meegevoer bly? Watter tegnieke pas jy toe in jou skryfwerk wat die leser se aandag op die teks behou?

My seuns (en ’n aantal van ons vriende se kinders) is nié van nature gewillige lesers nie (beide seuns en meisies). ’n Hele aantal van hulle is baie sportief. Enige boek kompeteer dus nie net met elektronika en skerms nie, maar ook met ’n rugbybal, krieketkolf, netbalbal, of hokkiestok. As daar nie in ’n fliek/boek van die begin af reeds baie gebeur nie, verloor van hierdie besige kinders dadelik belangstelling. Ek het die onwillige lesers in my agterkop gehad ten tye van die skryf van Sweepslag en Sindikaat. Daarom het ek gefokus op korter sinne en redelik baie aksie sodat mens (hopelik!) die onwillige lesers se belangstelling sal hou. Paul Rudman (protagonis) is sportief: vlieghengel, muurbal, krieket, ens. Alicia (Sweepslag) doen gimnastiek en Karlien (Sindikaat) doen ook gimnastiek en is ’n model. Ek het doelbewus sportiewe karakters geskep in die hoop dat die sportiewe lesers by hierdie karakters aanklank sou vind.

In beide jeugverhale is Paul die protagonis en hoof-fokaliseerder. Is dit, in jou opinie, moeiliker of meer uitdagend om uit die oogpunt van ’n karakter te skryf wat die teenoorgestelde geslag van die skrywer is?

Nee, dit het vir my baie natuurlik gekom, miskien omdat ek twee seuns in die huis het. Verder is my fantastiese stiefdogter en ewe fantastiese skoonseun ook sportiewe, buitelug mense. Hulle almal se belangstellings sluit aan by die van my man; vlieghengel, sport en die natuur. Ek vermoed dit het ook ’n redelike groot invloed op my skryfwerk.  

Sou jy en een ander persoon in ’n hysbak vassit vir 30 minute, saam met watter karakters uit Sindikaat verkies jy om die tyd deur te bring? En hoekom?

Bossie. Ek wil hom ’n hengse klomp vrae vra (navorsing) wat ek in die toekoms sou wou gebruik. Ek hoop net hy sal lus wees om my vrae te beantwoord. Recces is dikwels redelik stug en baie goed daarmee om vrae te ontwyk. Andersins beslis Paul Rudman. Hy’s vir my ’n interessante karakter. Ek ken twee of drie mense soos hy: sad clowns. Baie vermaaklik! As dit egter een van daardie dae is wat die swart hond Paul se lewe oorskadu, sal hy waarskynlik baie min te sê hê. Dan eerder Karlien. Dalk kan sy my iets van mode leer, want as dit by klere en kleure kom, is ek redelik ‘clueless’.

As jy een wenk moet gee vir die skryf van ’n suksesvolle storie, wat sou dit wees?

Skryf wat jyself graag lees en lees soveel as moontlik.

Ek wil graag vir Annerle Barnard dankie sê vir dié geleentheid. Dis is die ervarings en insigte van reeds gevestigde skrywers wat toekomstige skrywers slyp. Annerle  se slagspreuk is Never give up! Skryf, in my opinie, is vrek moeilik en harde werk. Daarom is hierdie slagspreuk van toepassing op almal wat die passie deel.

Ek was vol opgewondenheid (en ’n bietjie senuwees, as jong aspirerende skrywer) oor die geleentheid om op 13 Augustus die gewilde jeugverhaalskrywer, Christien Neser, te kon besoek. Christien het ingestem het om laatmiddag op ’n Sondag, op my pad terug Potchefstroom toe van Witbank af, ’n onderhoud te voer.

Elke skrywer het, uit die aard van die saak, hulle eie storie om te vertel, ook ten opsigte van hulle persoonlike ervaringe met die publikasieproses van hul boeke. Christien Neser is bekend vir werke soos die Elle-reeks (Kondensmelk, Koshuiskoffie, Duinebesies, ensovoorts) en Amper Einstein. Saam met haar voltydse werk as spraakterapeut, skryf sy graag as ’n stokperdjie. Sy het al van agtjarige ouderdom af daarvan gehou om stories te vertel, meestal vir haar jonger sussie, maar het dit eers in 2007 – die jaar wat sy vyftig geword het – as ’n beroep ernstig begin opneem nadat sy ’n ATKV Romanse-skryfkursus op die NWU Potchefstroomkampus bygewoon het. Dit is ook tydens hierdie kursus waar sy die idee vir haar eerste Elle-boek, Kondensmelk, ontwikkel het.

Kreatiewe en skryfproses

Christien het al baie met stories en verslae gewerk as integraal tot die beroep van spraakheelkunde. Skryf het dus nog altyd maklik vir haar gekom. Sy het as student ’n jeugskryfkursus onder leiding van Marthinus Basson bygewoon by die Universiteit van Johannesburg, so haar eerste ervaring met skryf was met jeugverhale – daarvandaan, waarskynlik, haar aanklank by die jeug as lesers. Haar eerste boek, Kondensmelk, het ontwikkel as gevolg van ’n huiswerkoefening tydens die ATKV Romanse-skryfskool in Potchefstroom. Hierdie idee het sy gebaseer op ’n onlangse Botswana-vakansie as agtergrond en het die tieners wat saam met haar op die vakansie was, as karakterbasisse gebruik. Die boek is deur Lapa-uitgewers gepubliseer en dit was die begin van groot dinge vir die boek asook die res van die reeks wat daarop gevolg het.

Die idee agter Koshuiskoffie, die tweede Elle-boek, was amper logies: Elle sou uit haar vorige skool na ’n koshuis toe verskuif na afloop van hulle Botswana-vakansie in die eerste boek. Blou Sjokolade het uit Christien se eie ervaring in Frankryk gekom, waar sy self van die unieke sjokolade geproe het wat soos die Franse dorp waaruit dit kom, se dakteëls lyk. Hieruit het die idee vir Elle wat daarvan droom om die sjokolade te proe, ontwikkel, asook waar sy dan gedwing was om dit prys te gee vir ’n Otter-staptoer saam met kankerpasiënte (gebaseer op werklike kinders waarmee Christien in haar werk te doen gehad het). Dit handel oor die tema van iets wat jy begeer wat dan op ’n teleurstellende wyse weggevat word, en hoe ’n mens dit hanteer om uiteindelik ’n onvergeetlike ervaring daaruit saam te neem. Rocksusters handel oor die tema van vooroordele, en hoe mense gereeld agter maskers wegkruip. Duinebesies was ook geïnspireer deur Christien se eie ervaringe in Namibië. In Franse Vlegsel word die reis-element wat Christien dikwels as inspirasie gebruik, duidelik uitgebeeld deur Elle se reis na Parys.

Baie van haar storie-idees spruit dus uit werklike ervaringe, reise en interaksies met jongmense. Amper Einstein se outistiese karakter, Micha, is gebaseer op ’n spesifieke seuntjie wat sy in sy graad R-jaar gediagnoseer het en mee gewerk het. Haar ervaringe met hierdie kinders in die werklike lewe is dus iets wat sy in haar skryfwerk inkorporeer, en dit dien ook ‒ veral in Amper Einstein se geval ‒ as ’n vorm van bewusmaking oor hierdie sosiale kwessies. Kinders van vandag, volgens Christien, is meer ingelig oor ernstige onderwerpe as wat ’n mens verwag en kan bydra tot die gesprekke daaroor. Dit was vir haar ’n bevredigende aspek van die publisering van hierdie boek, aangesien sy glo dat die kinderleser nie onderskat moet word nie.

Haar drie kinders het ook ’n invloed gehad op haar skryfwerk vir jongmense. Toe sy aan die Elle-reeks begin skryf het, kon sy die verwysingsraamwerk gebruik van haar kinders se interaksies met mekaar: die rebelse aard van haar dogter, wat in ’n privaatskool was, en die dankbare, rustiger geaardheid van haar twee seuns, wat in die koshuis was. Die uiteenlopende geaardhede, wat gedurig op ’n stryd tussen privaatskoolleerder- en koshuiskind-sieninge uitgeloop het, was vir haar ’n bron van inligting ten opsigte van konflik tussen verskillende jongmense, die manier hoe hulle met mekaar praat en die verskille in hoe hulle mense hanteer. Die uitbeelding van die koshuislewe het haar meer geïnteresseer – vandaar die toneelskepping vir die Elle-reeks. Baie van hulle huishulp se dogtertjie, Rosie, se eienskappe is ook prominent in die karakter van Elle se kamermaat, Refilwe.

Dit is opvallend hoe Christien gereeld inspirasie en inligting uit die werklikheid en regte mense in haar lewe put om haar fiktiewe werk meer geloofwaardig en treffend te maak. Dit neem haar ongeveer ses maande om ’n manuskrip te voltooi, vanaf die eerste oomblik wat sy die idee daarvoor gekry het. Dit hang ook af van hoe ver haar gedagtes vir die werk ontwikkel is. Sy skryf nie voltyds nie, en moet dus tyd máák om te skryf. Volgens haar kan die kognitiewe proses vir ’n manuskrip maande vat – die gedagte-ontwikkeling agter ’n storie neem gewoonlik langer as die fisiese skryf daarvan. Dit vat tyd om ’n idee vas te vang, dit te verander en aan te pas, los drade in ’n storie vas te maak, hoofstukke te organiseer en uit te werk watter karakters waarheen gaan in die verhaal.

Ervaring van publiseringsproses en uitgewers

“Dit het net gebeur,” is Christien se woorde as sy laggend antwoord op die vraag oor hoe dit gebeur het dat die Elle-reeks goedgekeur is vir publisering. Sy het aanvanklik slegs ’n hoofstuk van die verhaal aan Lapa-uitgewers voorgelê, wat toe nie aanvaar is nie omdat hulle slegs volledige manuskripte aanvaar. Nadat sy die manuskrip in twee maande voltooi het (ná baie kere se oorskryf), het sy dit weer aan Lapa gestuur. Die manuskrip is uitgegee en sy het met Lapa ’n kontrak aangegaan om aan te hou skryf aan die reeks. Sy skryf nou al sedert 2007 (10 jaar hierdie jaar) en het nog elke jaar minstens een boek uitgegee. Sy het die gesig begin raak vir alle ouer, ‘laat’ beginners in die veld van fiksie-skryf, en ’n ambassadeur vir die filosofie dat dit nooit te laat is om te begin nie.

Haar kontrak met Lapa is van so ’n aard dat hulle haar na afloop van ’n suksesvolle boek aanmoedig om nog een vir die reeks te skryf. Sy word effens beperk deur die voorskrifte met betrekking tot die verhaallyn, byvoorbeeld dat Elle eerder nie te lank buite die koshuiskonteks geneem moet word vir ’n oorsese reis of iets van daardie aard nie. Die rede hieragter, soos wat sy dit stel, is dat Lapa hulle mark goed ken: hulle weet wat hulle lesers wil hê, en as skrywers is dit wys om soms ’n bietjie jou ego te kruisig (“Kill your darlings”) en te hou by wat hulle weet tot goeie verkope sal lei. Omdat skryf vir Christien slegs ’n stokperdjie is, soos wat koeksisters bak vir iemand anders is, is sy afhanklik van die uitgewer om haar boeke uit te gee en hou sy by hulle raad.

Sy het tot op hede nog nie, anders as hierdie effense kreatiewe beperking, enige negatiewe ervaringe met Lapa gehad nie. Sy het wel Amper Einstein vir een van Lapa se skryfkompetisies ingeskryf, maar dit het uitgeval aangesien hulle nie geglo het dat tiener-lesers sou identifiseer met die tema van outisme nie. Sy het dit daarna aan NB-Uitgewers voorgelê, en hulle het dit aanvaar vir publisering. Christien noem dat sy by NB-Uitgewers ervaar het dat hulle baie goeie ondersteuning ten opsigte van proeflees en manuskrip-ontwikkeling gebied het, terwyl Lapa baie goeie bemarking en markgerigte vaardighede vir verkope toepas. Sy het die Elle-reeks by Lapa uitgegee, Amper Einstein by NB, en verskeie kortverhale wat in bundels soos Sweef (ook deur Lapa) uitgegee is. Sy het tot op hede nog nie erge negatiewe kritiek op een van haar werke ontvang nie: kinders kan in vandag se lewe, volgens haar, baie maklik ’n skrywer in die hande kry om te sê waarvan hulle gehou het in ’n boek, en waarvan hulle nie gehou het nie. Party wil selfs oudisie vir sekere rolle indien die boek ooit in ’n TV-reeks of film omskep sal word! Tydskrifte en resensente het egter nog nie uit-en-uit negatief op enige van die boeke gereageer nie.

Uit die manier hoe sy haar ervaringe weergee, is dit duidelik dat sodra jy ’n kontrak met ’n uitgewer aangaan, jy aan sekere voorskrifte en verwagtinge moet voldoen, maar dat hierdie voorskrifte ook – as gevolg van die uitgewers se kennis oor hulle mark – sal lei tot meer verkope. Indien jy nie bereid is om jou “darlings” dood te maak en die raad van die uitgewers te volg nie, is dit beter om na ’n ander uitgewer te gaan of self jou boek te publiseer – ’n komplekse en duur affêre, veral as jy nie ervaring daarin het nie.

Die uitgewersbedryf is ’n persoonlike ding in Suid-Afrikaanse literatuur, volgens Christien. Om hierdie rede is jou menseverhoudings van uiterse belang: dit kan noodlottig wees indien ’n uitgewer om die een of ander rede, soos sy dit stel, “’n gly in jou gevang het!”

Raad aan voornemende jeug- en kinderboekskrywers

’n Mens kry soms negatiewe kritiek by uitgewers, veral wanneer hulle op die eerste weergawe van jou manuskrip reageer. Dit is egter belangrik om verby die opstandige gevoel en die reaksie om dit sommer dadelik te wil los, te veg. Die uitgewers doen dit waarskynlik omdat hulle boeke wil verkoop, en dit is belangrik om gehoor te gee aan hulle voorstelle. Christien noem dat sodra jy ’n manuskrip moet oordoen, is dit ’n goeie idee om hom vir ’n rukkie eers te los en later met nuwe oë daarna te probeer kyk (met die uitgewers of proeflesers se kommentaar in gedagte). Dit voel later, nadat jy oor en oor aanpassings moes maak, dat die verhaal nie meer joune is nie – maar dit is steeds! “So jy moet maar die punch vat. Wat het jy om te verloor?” As jy nog afhanklik is van die uitgewer om jou manuskrip te publiseer, dan wil hulle ’n produk skep wat by hulle beeld en mark sal pas – dan moet jy maar by hul plan inspring en dit doen!

Verdere raad wat sy vir kinder- en jeugboeksrywers bied, is dat dit ’n goeie idee is om persoonlik met uitgewers te gaan praat of ’n skryfkursus by te woon. Hulle sê gewoonlik sommer reguit watter tipe boeke hulle nooit weer wil hê nie. Die huidige Afrikaanse mark is, volgens Christien, op soek na oorspronklike boeke vir kinders, en dit gaan als oor die vloei en interessantheid van die teks, die verrassingselemente daaraan verbonde, die bemagtiging van die leser en die skep van ’n krisis waaruit daar ontsnap moet word. “Hoe meer druk daar op die taal geplaas word, hoe meer koop hulle boeke,” sê sy, met verwysing na Afrikaans as skryftaal. “Ligter en lekkerder” is volgens haar ervaring die nuwe tendens in jeugliteratuur.

Dit is ook belangrik om altyd aan te hou skryf – elke skrywer ontwikkel later ’n eie gevoel van ritme, en sy/haar eie manier van skryf.

“Een ‘nee’ moenie noodwendig vir jou al die deure toemaak nie. Probeer ’n ander mark, ’n ander plek.” Sy sê ook dat dit beter is om ’n ander hoofinkomste van geld te behou. Daar is in Suid-Afrika nie veel meer as tien skrywers wat dit voltyds kan doen – vir ander is dit meestal ’n stokperdjie. Die skrywer sal dalk baie harde bene moet kou om by die punt van suksesvolle publisering uit te kom, maar dit is belangrik om aan te hou skryf. Daar is altyd ’n mark daarvoor!

Christien se vriendelikheid en gasvryheid (sy het selfs koffie en mini-stroopwafels voorgesit vir die amper-uur wat ons in haar sitkamer gesit en gesels het) is iets wat my opgeval het tydens ons gesprek, en ek het besef watter voorreg dit was om die werklike ervaringe van ’n gevestigde skrywer soos sy te kon dokumenteer. Haar volledige verduideliking van haar kennis en ervaring van die skryf- en publiseringsproses is iets wat beslis van groot waarde is vir toekomstige jeugverhaalskrywers.