Wie sou kon dink dat die sosiale media platforms Tik-Tok en Instagram boekwurms só aan die lees kan kry? Binne ʼn jaar, kry die hutsmerke, #booktok en #bookstagram, reg waarmee uitgewers en bemarkers vir jare al sukkel (The Gaurdian, 2020), maar wat presies is #booktok en #bookstagram en hoe werk dit?

#Booktok is ʼn hutsmerk op Tik-Tok waar ʼn persoon ʼn kort video maak oor ʼn boek of die boeke wat hulle lees. Hierdie video’s het ʼn gemiddelde lengte van 45 sekondes en is sterk visueel met interessante video-tegnieke en klank. Dit is opmerklik hoe #boektok veral tieners en jongmense se aandag trek. Liefdesverhale en dramas as ontspanningsfiksie is veral gewild, maar speur- en spanningsverhale geniet ook baie aandag. Nog ʼn tendens van hierdie video’s is om jou “eerste reaksie” te wys terwyl jy die boek lees. Die persoon in die video sal byvoorbeeld huil terwyl hulle ʼn liefdesdrama lees of wys hoe hulle onder die komberse inkruip van vrees in ʼn spanningsverhaal. Alhoewel hierdie “reaksies” oordrewe en aansitterig vir sommige kan wees, berig die New York Times (2020) dat hierdie emosie-gelaaide videos daarin slaag om belangstelling te prikkel. Talle gebruikers het bevestig dat hulle ʼn boek aangekoop het, net om te sien of dit regtig so hartseer of vreesaanjaend is.

 #Booktok is vir die eerste keer deur die 16-jarige Kate Wilson begin, toe sy TikTok-video’s oor haar boeke begin maak. Vinnig het haar volgelinge aangegroei en het ander mense ook oor hulle boekervaringe begin gesels. Vandag het #booktok ʼn reuse aantal volgelinge en die boekverkope stroom in. Die sukses van #booktok kan miskien aan die populêre musiek, visuele materiaal en generasie z-humor toegeskryf word. Bussiness Insider (2021) berig dat boeke wat in 2011 gepubliseer is, topverkopers in 2021 word danksy #booktok. Colleen Hoover se boek “It ends with us” (2016) is veral gewild onder die “boektokkers” en het in 2020 binne ʼn maand 21 000 eksamplare verkoop. Nou is Hoover se 5-jaar oue boek New York se topverkoper. Daar is ongelukkig nog nie baie plasings en voorbeelde van Suid-Afrikaanse boeke onder #booktok nie en die meeste video’s word oor Amerikaanse boeke gemaak.

#Bookstagram is Instagram se weergawe van #booktok. In plaas van video’s, deel mense op hierdie platform foto’s van hul gunsteling boeke of uittreksels uit ʼn boek. Teenoor #booktok se video’s met klank en byskrifte, deel #bookstagram ʼn foto met ʼn langer onderskrif wat die gebruiker moet lees. Dit maak #bookstagram egter nie minder gewild nie. Onder die hutsmerk #bookstagram sien ʼn mens meestal internasionale boeke en boeke in tale soos Arabies, Frans en Portugees. Om jou soektog meer spesifiek te maak, kan jy die hutsmerk #bookstagram saam met jou land se naam gebruik, byvoorbeeld #bookstagramswitzerland. Suid-Afrika se hoof hutsmerk is #bookstagramza. #Bookstagramza bestaan uit plasings oor eg Suid-Afrikaanse publikasies in boekwinkels soos Bargain Books en Rutlandboekwinkel, maar die meeste van die plasings wys slegs Engelse boeke.

Dit is duidelik dat die era van #booktok en #bookstagram beslis ʼn nuwe wêreld van moontlikhede vir die boekbedryf oopmaak, maar wat beteken dit vir die Afrikaanse boekbedryf? Dit is vanselfsprekend dat die grootste aantal plasings in Engels is. Sou ʼn mens “boekstagram” of “boektok” in die soekenjin tik, verskyn daar tallle Nederlandse boeke op die skerm. “#Boektokafrikaans” en ander variasies daarvan bestaan nog nie, ten spyte van die groot aantal Suid-Afrikaanse Engelse boeke. Afrikaans sal eenvoudig sy eie unieke hutsmerk moet kry.

Instagram se hulpsentrum beskryf wat nodig is vir ʼn hutsmerk om bekendheid te verwerf:

1. Die hutsmerk moet deur baie gebruikers gesien en gedeel word.
2. ʼn Groot hoeveelheid gebruikers moet die hutsmerk in hulle plasings begin gebruik.
3. Die hutsmerk moet eenvoudig wees, maar oor trefkrag beskik.

Die Afrikaanse #bookstagram en #booktok is egter nie sonder voorlopers nie. Op Instagram het die 12-jarige @emiliedjie reeds ʼn hutsmerk vir Afrikaanse boeke begin: #boekstagramsuidafrika. Op TikTok het die jeugboekskrywer, Annerle Barnard, verskeie video’s onder die hutsmerk “boektok” geplaas. Hierdie gebruikers is ʼn voorbeeld van waarop Afrikaanse boekbemarking gebou kan word. Indien meer skrywers en lesers van hierdie hutsmerke gebruik maak en bestaande plasings deel, hoe vinniger sal die Afrikaanse #boektok en #boekstragram groei.

Afrikaanse skrywers en lesers behoort opgewonde te wees oor die nuwe moontlikhede wat #bookstagram en #booktok vir die boekbedryf bied. Deur saam te werk en aktief betrokke te raak by die hutsmerkkultuur, kan Afrikaanse boeke nuwe lewe op sosiale media kry.

In kinderboeke is die skryfstyl en taalgebruik van die skrywer baie belangrik om jong lesers se aandag te trek. Daar is talle aspekte wat ’n skrywer in ag moet neem as dit kom by die taalgebruik en skryfstyl wat hulle in hul boeke gaan gebruik, insluitende die leesvaardighede en leesbehoeftes van hulle teikenlesers. In hierdie opstel word die taalgebruik en skryfstyl in twee kinderboeke bespreek.

Theresa van Baalen se Sanri Steyn: Doktor Zombos se geheime formule is ’n uitstekende voorbeeld van ’n kinderboek wat by jong lesers se leesbehoeftes en -vaardighede sal kan aansluit. Die rede hiervoor is die gebruik van jong karakters en die eenvoudige taalgebruik en skryfstyl in die verhaal.

Die kinderboek volg Sanri Steyn (die fokaliseerder) en haar avonture saam met haar nuwe vriend, Markus, in die dorpie Raaiselfontein. Beide die hoofkarakters is jonk en nog in die laerskool wat die verhaal vir jonger lesers aantreklik sal maak, omdat hulle hulself met die karakters sal kan vereenselwig. Die karakters is dadelik by die aksie betrokke, omdat die verhaal met dialoog en vreemde gebeurtenisse begin. Baie jong lesers sal die aksie en dialoog bo lang beskrywings verkies, veral as dit die leser reeds van die eerste bladsy by die gebeure betrek. Van Baalen gebruik hierdie skryfstyl baie effektief, omdat Sanri as karakter deur dialoog aan die jong leser voorgestel word. Die leser kan Sanri se houding teenoor hulle verhuising na Raaiselfontein sien, asook leer hoe sy met haar ma en ander mense kommunikeer.

Die res van die boek word geskryf met Sanri en Markus (min of meer in dieselfde ouderdomsgroep as die teikenlesers) se onafhanklikheid van hul ouers in gedagte. Dit strook met lesers van hierdie ouderdom wat ook meer onafhanklik van hulle ouers word en meer tyd saam met hulle maats begin deurbring. Die gebeure fokus op Sanri en Markus en hulle keuses, asook wat hulle saam doen. Van Baalen maak ook seker dat daar ’n duidelike doelwit vir Sanri as protagonis geskep word – sy wil die dorp red, maar ook ’n storie vir haar eie koerant skryf. Sy droom om eendag ’n ‘superjoernalis’ te word. Hierdie droom maak haar ook meer identifiseerbaar, omdat die teikenlesers ook op hierdie stadium begin droom oor wat hulle wil word as hulle ouer is.

Die gebeure in Sanri Steyn: Doktor Zombos se geheime formule is opwindend en avontuur wag om elke hoek en draai. Die spanning wat opbou wanneer Sanri en Markus na die Bloepghloeps Lekkergoed-fabriek gaan om uit te vind wat die lekkergoed aan al die mense in die dorp doen, sal jong lesers effens bang kan laat voel. Die spanning kan effektief wees om die leser se aandag te behou, omdat hulle verder sal wil lees om te sien wat gebeur.

Die taalgebruik in die Sanri Steyn-verhaal is eenvoudig, maar daar word nie op jong lesers neergekyk nie. Van Baalen maak dit duidelik deur byvoorbeeld nie verkleiningsvorme te gebruik wanneer die onderwyseres, juffrou Booysen, die klas aanspreek, of wanneer Sanri se ma met haar praat nie. Van Baalen hou die sinne en die woorde konkreet en eenvoudig, en verduidelik ook as daar ’n stuk in die verhaal is wat verkeerd verstaan kan word. ’n Voorbeeld volg hieronder:

“’n Lendelam kennisgewingbord kondig die ingang tot die dorp aan: W LKOM IN RAAIS LF ONTEIN. Party van die letters is weg. Sanri kyk nuuskierig rond. Raaiselfontein lê…” (Van Baalen, 2014:4-5).

Vir jong lesers wat nie self die kennisgewingbord se letters self kan invul nie, gee Van Baalen meer inligting in die volgende sinne, wat die leser help om die gebeure te volg.

Van Baalen gebruik ook humor in hierdie verhaal. Die benaming van die lekkergoed-fabriek (Bloepghloeps Lekkergoed) en die manier hoe die karakters met mekaar onderhandel, is komies en jong lesers sal dit waarskynlik geniet om dit lees. Die aankoms in ’n nuwe dorp en die oriëntering deur Sanri en die bure help ook moontlik om die jong leser te laat verstaan waar die gebeure afspeel en hoe die dorp lyk. Die paar illustrasies in die boek help ook verder om die plek aan die leser te wys.

Die tweede boek wat ons kan bespreek in terme van taalgebruik en skryfstyl, is Jaco Jacobs se Professor Fungus en die diepsee-dilemma.  Net soos by Theresa van Baalen se storie, begin Jaco Jacobs ook sy storie met dialoog. Dit kan weereens effektief wees, omdat dit die jong leser dadelik in die aksie plaas en hulle geïnteresseerd kan maak om verder te lees. Die hoofkarakters in hierdie verhaal is die tweeling, Bennie en sy suster Jenny. Jacobs gebruik ook jong karakters waarmee die jong lesers kan identifiseer. Soos in die Sanri Steyn-verhaal, is die tweeling ook meer onafhanklik van hulle ouers. Hier is egter ook sprake van ouer karakters waarmee die tweeling onderhandel soos hulle oom, professor Fungus. Professor Fungus en professor Igtus (professor Fungus se kollega) speel ’n groot rol in hierdie storie omdat hulle hul uitvindings (soos die V.I.S – ’n duikboot wat lyk soos ’n groot vis) gebruik om die diepsee te gaan verken. Daar is ook ’n verdere wetenskaplike-element en vreemde uitvindings soos ’n blaffende konyn (Argon) en’n pratende robot (Edison). Die uitvindings en die geluide wat elkeen maak, is komies en kan die leser ook betrek by die uitspattige storie. ’n Voorbeeld van professor Fungus se selfoon se luiklank: “TJIERRRR! TJIKKE-TJORRR!” (Jacobs, 2016:4).

Jaco Jacobs gebruik kort en eenvoudige sinne en woorde in Professor Fungus en die diepsee-dilemma. Die meeste van wetenskaplike elemente word aan die leser verduidelik, terwyl ander aan die jong leser se interpretasie oorgelaat word. Die skryfstyl en verwysings is eietyds en relevant en dra by tot leesgenot. Jennie wat altyd met haar selfoon besig is, die uitvindings en die “BTW L.O.L.” op Professor Fungus se diploma, gee ’n aanduiding van die era waarin die storie afspeel en dra by tot die humor. Die omgewing (die strand) kan ook help om die verhaal vir jonger lesers te plaas.

Jaco Jacobs gebruik ook spanning in sy verhaal, soos byvoorbeeld wanneer die reuse-pylinkvis die duikboot aanval en dit begin platdruk. Jong lesers sal wil verder lees om uit te vind of die reuse dierasie dit regkry, en ook of die karakters vanaf die eiland kan ontsnap as die duikboot breek.

Soos mens kan aflei, maak die Theresa van Baalen en Jaco Jacobs van soortgelyke taalgebruik en skryfstyle gebruik wat gepas is vir die jong leser. Die baie dialoog, sowel as die illustrasies wat in beide verhale voorkom, kan help om jong lesers geïnteresseerd maak om verder te lees. Albei stories sentreer om een karakter (Sanri en Bennie), maar sluit ook die ander geslag in (Markus en Jenny), wat daartoe bydra dat die stories deur seuns en dogters geniet kan word. Sanri Steyn: Doktor Zombos se geheime formule en Professor Fungus en die diepsee-dilemma maak gebruik van effektiewe elemente wat die jong lesers se leesbehoeftes en -belangstellings in ag neem.

Ela Spence (23/9/1909 – 2/5/1997)

“Almal wil tog van die liefde lees”, vertel Leana Lategan.

Ela Spence is in Burgersdorp gebore, en was die enigste kind van haar ouers. Van haar kinderjare vertel sy dat sy ‘n dromer was wat geselskap sommer vinnig kon ontduik ter wille van die lees van ‘n boek. Dat hierdie verbeelding haar skrywersloopbaan ten beste gepas het, is duidelik as ‘n mens sien dat sy 53 kinderboeke en sowat 136 liefdesromans geskryf het. Sy het ook vier operettes geskryf. Haar skryfloopbaan begin in 1946 met “Bevryding”, en strek tot die laaste publikasie in 1998. Herdrukke word hierna vir lesers in ‘n byderwetse formaat uitgeggee, en ook as grootdrukboeke en braille-weergawes gepubliseer. Sy kon vinnig skryf aan ‘n verhaal, en verskeie avontuurlustige maniere vind om feite te versamel en sodoende die liefdestema substansie gee. Verskeie oorsese reise het neerslag gevind in haar werk, en vir ‘n opdragreeks het sy letterlik ‘n tyd in die hospitaal deurgebring om die omstandighede van die verpleegster eerstehands te kon beleef. Die “Suster Wanda” – reeks, gebaseer op die lewe en werk van Florence Nightingale, was die resultaat.

Dit was egter nie net volwassenes wat gebaat het by Ela se ryk verbeelding nie. Sy begin trouens om vir kleiner kinders te skryf, want die jare ’40 en’ 50 was maar skaars jare vir kinderleesstof. Jeugverhale was egter ewe gewild en veral die “Soekie” – reeks en die “Tessa” – reeks (lg. onder haar nooiensnaam Elizabeth Stander geskryf) is opgeraap.

Ela Spence het ‘n droom gehad om as operasanger te kon werk, maar ‘n lang siekbed het haar musiekstudie kortgeknip. Daarna het sy as joernalis by verskeie tydskrifte en koerante betrokke geraak , totdat sy uiteindelik voltyds begin skryf het, en net nooit weer opgehou het nie. J. P. Van der Walt, later LAPA, het die Ela Spence – medalje vir liefdesverhale as eerbewys ingestel. Ela was getroud met Reginald Spence, en het twee dogters gehad. Dié fyn, kort, hartlike vroutjie het ‘n ganse era van lesers in die holte van haar hand gehad. Op my ma se boekrak staan daar ‘n hele ry liefdesverhale in gelid, en word Ela gekoester tussen skrywers soos Sophie Roux, Sanet te Groen, Susanna M Lingua en C. F. Beyers Boshof.

Die bladsye is vergeel en al effens bros, die omslae te veel gehanteer, die prys van nege sjielings en vyf pennies ‘n geldaanduiding so oud soos die teks self. Maar ek herlees hulle steeds, en herroep ‘n jongmenstyd waarin ook hierdie Klubboeke soveel kleur in my lewe gebring het.

Berig deur Leana Lategan, pasafgetrede hoofvakkundige van NALN.

Die artikel is oorspronklik op 23 September 2020 op NALN se Facebookblad gepubliseer. https://web.facebook.com/vriendevannaln

[Die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) beskik oor die grootste versameling personalia van Afrikaanse skrywers in die wêreld, en lewer ’n unieke inligtingsdiens uit meer as 200 000 manuskripte, 450 000 knipsels en bykans elke Afrikaanse letterkundige werk (asook die verskillende uitgawes daarvan). Die NALN-versameling word steeds aangevul deur manuskripskenkings van skrywers, daaglikse knipsel-insameling – en digitisering en die aankoop en ontvangs van boeke, ter uitbreiding van die boekversameling. NALN is die aktiewe geheue van die Afrikaanse erfenis in letterkunde, musiek en toneel.]

𝙆𝙤𝙣𝙩𝙖𝙠 𝙙𝙞𝙚 𝙉𝙖𝙨𝙞𝙤𝙣𝙖𝙡𝙚 𝘼𝙛𝙧𝙞𝙠𝙖𝙖𝙣𝙨𝙚 𝙇𝙚𝙩𝙩𝙚𝙧𝙠𝙪𝙣𝙙𝙞𝙜𝙚 𝙈𝙪𝙨𝙚𝙪𝙢 𝙚𝙣 𝙉𝙖𝙫𝙤𝙧𝙨𝙞𝙣𝙜𝙨𝙚𝙣𝙩𝙧𝙪𝙢 (𝙉𝘼𝙇𝙉): 𝙣𝙖𝙡𝙣@𝙨𝙖𝙘𝙧.𝙛𝙨.𝙜𝙤𝙫.𝙯𝙖

(Kurator: Wyno Simes)